نمادها در زبان‌های مختلف و فرهنگ‌های مختلف به معناه‌های مختلفی استفاده می‌شوند. در اینجا به معنای نماد در زبان فارسی و به عنوان یک علامت یا نشانه اشاره خواهم کرد.
نماد یک علامت یا نشانه است که به طور معمول برای انتقال یک مفهوم یا ایده خاص استفاده می‌شود. این علامت‌ها می‌توانند شامل حروف، اعداد، شکل‌ها، رنگ‌ها، تصاویر یا نمادهای خاص دیگر باشند که به یک مفهوم واحد یا گروهی از مفاهیم اشاره دارند.
برخی نمادها به طور کلی در فرهنگ یک جامعه تعبیر خاصی دارند و ممکن است به عنوان نمادهای مذهبی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی یا هنری استفاده شوند. به عنوان مثال، نماد صلیب در مسیحیت به عنوان نماد اعتقادات مسیحیتی شناخته شده است و نماد پرچم در هر کشور به عنوان نماد ملی و وطنی استفاده می‌شود.
در زبان رایج، نماد به عنوان یک علامت یا نشانه‌ای که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به چیز دیگری اشاره می‌کند استفاده می‌شود. این نشانه‌ها و علامت‌ها معمولاً برای ارتباط بین افراد، انتقال اطلاعات، نشان دادن وضعیت، تبلیغات، تبلیغات و غیره استفاده می‌شوند.
به طور کلی، نماد به عنوان یک علامت یا نشانه استفاده می‌شود که به منظور ارتباط و انتقال مفاهیم و ایده‌های خاص به کار می‌رود.
بته جقه چیست؟
بته جقه یکی از نمادهای پرتکرار و پر استفاده در انواع هنر‌های کاربردی و تزئینی ایرانی است که قدمت و تاریخچه‌ي بسیار غنی‌ای دارد. نقش اولیه و ساده‌ی این طرح متشکل از نشانی هم‌چون گیاهی قد خمیده است. این نقش با گذر زمان و با خلاقیت و اندیشه‌ی هنرمندان ایرانی، هم در فرم و شکل اولیه و هم در ساختار تزئینات پیچیده‌تر شده است.
بخش «بته» ( کوتاه شده‌ی واژه‌ی بوته) به معنای دسته‌ای از گیاهان است و دهخدا در فرهنگ لغت خود «جقه» را نمادی می‌خواند که پادشاهان بر جلوی دستار یا کلاه خود می‌گذاشتند تا نمادی از قدرت را به دیگران آشکار کنند. انتخاب نام paisley برای بته جقه به انگلیسی به این علت است که برای اولین بار مردمانی ساکن شهر پیسلی در اسکاتلند اقدام به استفاده از این نماد در دنیای غرب کردند. جالب است بدانید عده‌ای از غربیان به بته جقه خیارشور ایرانی می‌گویند.
سابقه طرح بته جقه در هنر و فرهنگ ایران
برای این تصویر و تمثال پرکاربرد، خاستگاه‌های متعددی را در نظر گرفته‌اند و کارشناسان صنایع دستی سرتاسر جهان، همواره کوشیده‌اند مبداء و محل تولد و زایش بته جقه را تشخیص دهند. برخی اولین خاستگاه این طرح را هنر تمدن ایلامی-آشوری می‌پندارند که در ادامه به هنر دوره‌ی هخامنشی نیز سرایت کرده و در اعصار بعدی هم‌چنان گسترش یافته است. عده‌ای دیگر آن را عنصری مربوط به دوره‌ی قبل از ورود اسلام به ایران و زمان رواج دین زرتشت می‌دانند. روایت‌های دیگری نیز وجود دارند که منشاء بته جقه را هنر دوره‌ی مزدکیان می‌دانستند و خم بودن سر این نماد را به شرمساری مزدک مربوط می‌دانند.
بته جقه نیز همانند تمامی عوامل فرهنگی به مرور زمان به دیگر نقاط جهان منتقل شد و استفاده از آن را در هنر فرهنگ‌های شرقی و مغولی و عثمانی نیز شاهد هستیم. از همین رو عده‌ای منشاء و خاستگاه آن را گیاهان و اساطیر هندی و شرقی نیز خوانده‌اند.
بته جقه نماد چیست؟
نقش بته جقه را به شکل های بسیاری شبیه می‌کنند؛ شکل هایی مثل بادام، درخت سرو، آتش و… و درمورد این که این طرح ماندگار نمادی از کدام ویژگی ها است سخنان بسیاری وجود دارد. افراد زیادی طرح بته جقه را نشانی از سرو ایرانی می‌دانند، نمادی که در آیین زرتشتی بسیار مهم است.
چشم اندازهای دیگری آن را نشان ایستادگی ایران و ایرانیان در مقابل طوفان های حوادث می‌دانند و خمیدگی سر این سرو را ناشی از صدماتی که در این طوفانها دیده است می‌دانند. تعدادی هم اعتقاد دارند طرح بته جقه به جا مانده ای از سروی است که در دوران مزدکیان سمبل آزادگی ایرانیان بوده و بعد از شکست مزدک به قدری خجالت زده شده که سر خود را به پایین انداخته است.
بته جقه از دیدگاه دهخدا، زینتی با شکوه است که از پر پرندگان ساخته شده و آن را بر بالای کلاه پادشاهان ایران قرار می دادند.
انواع بته جقه
همان‌طور که گفتیم این نقش به مرور زمان شکل ساده‌ي خود را از دست داده و در زمانه‌ی کنونی انواع متنوعی را در بر می‌گیرد. در جدول زیر می‌توانید این انواع و خصوصیت‌های آنها را مشاهده کنید:
| نام طرح بته جقه | ویژگی‌ها |
| بادامی | یکی از ساده‌ترین نوع‌ها- شبیه درخت سروی خمیده |
| قهر و آشتی | تکرار دو بته‌جقه‌ی معمولی در کنار یا پشت سر هم- استفاده به عنوان گلدان، گل زنبق و… |
| مادر و بچه | تکرار دو بته‌جقه، یکی بزرگ و یکی کوچک‌تر در کنار یا درون همدیگر- نماد باروری و زایش و نشان‌گر نقش مادری |
| کردستانی | استفاده از طرح بته‌جقه به صورت قرینه و در چهار طرف اثر هنری |
| میری | دارای شمایلی مانند کاج- مورد استفاده در قالی‌های شهرستان سربند |
| شاخ گوزن | در این طرح سر بته‌جقه دارای نقوش پیچیده‌ای هم‌چون شاح گوزن است. |
- این دسته بندی معمولاً در هنر‌هایی مانند فرش بافی و پته دوزی که از انواع هنر‌های بافتی ایران است به کار می‌رود.
بته جقه در هنر ایرانی
از تعدد منشاء و مبداء این طرح می‌توانیم پی ببریم که این طرح می‌تواند در هر زمان و مکان استفاده، نمادی از چیزی به خصوص باشد. در ادامه تعدادی از این نمادها را به همراه شرحشان به شما معرفی می‌کنیم.
- نماد سرو سر افکنده: سرو در میان گیاهان ایرانی در نماد گیاهی فروتن و متوضع است و سر خم بته‌جقه نیز بر این افتادگی تاکید می‌کند. هم‌چنین در این برداشت می‌توانیم بته‌جقه را نماد مقاومت در برابر ناملایمات زمانه نیز بدانیم.
- نمادی از عدد چهار: در هندسه‌ی کشیدن بته‌جقه، دایره به چهار قسمت مساوی تقسیم می‌شود. از این رو می‌توانیم آن را نمادی از چهار فصل، چهار طبع و… بدانیم.
- نماد تجسمی از گیاه و طوطی مقدس هندی: این برداشت بیشتر به سبب استفاده بته‌جقه در انواع شال‌ها و پارچه‌های کشمیری متداول شده است.
- نماد تکامل: چنانچه خواهیم خواند، در کشیدن بته‌جقه از تقسیم مساوی یک دایره کمک می‌گیریم. از این رو عده‌ای این نقش را نماد تکامل دایره به طرحی مقدس ( بته‌جقه) می‌دانند.
این طرح هم‌چنین می‌تواند یادآور مرغی که سر در سینه فرو برده، زهدان آفرینشگر و زنی که چادری بر سر دارد باشد.
کاربرد بته جقه چیست؟
در هنر‌های متعدد ایرانی و به وفور از نقش و طرح بته جقه استفاده می‌شود. این هنر‌ها عبارت‌اند از:
- انواع دوخت بر روی پارچه: شامل ترمه و سرمه دوزی و…
- زری بافی: استفاده از تار و پود‌های ابریشم و گلابتون و بافتن پارچه‌ای بدون هیچ گره
- کاشی‌کاری: هنر پوشاندن انواع سطح با کاشی‌هایی که به نقوش اسلیمی از جمله بته‌جقه آراسته‌اند.
- قالی بافی: استفاده از طرح بته‌جقه در ساختار قالی‌های مغروف ایرانی بسیار پرکاربرد است.
- قلمکاری: هنر چاپ باسمه‌ای بر روی پارچه برای تولید انواع سفره قلمکار
- و…
کاربرد طرح بته جقه در زندگی امروزه
چنان چه گفتیم این بن مایه‌ی اصیل ایرانی همواره و در گذشته مورد استفاده‌ی خالقان و هنرمندان رشته‌های مختلف صنایع دستی بوده است. در زندگی مدرن و امروزه نیز استفاده از نقش بته جقه را در موارد گوناگونی مشاهده می‌کنیم. این نقوش می‌توانند به صورت چاپ‌های متنوع بر انواع اشیاء گرفته تا نقشی درون قاب‌های صنایع دستی به حیات خود در فرهنگ ایرانی ادامه بدهند.
کشیدن طرح بته جقه ساده
اگر شما نیز دوست دارید از طرح بته جقه در صنایع دستی تولیدی خود استفاده کنید یا گوشه‌ای از خانه و دکوراسیون آن را به این نقش بیارایید، توصیه می‌کنیم مراحل زیر را برای کشیدن بته جقه در پیش بگیرید:
- ابتدا دایره‌ای به قطر دلخواه بر صفحه‌ی کاغذ خود و به کمک پرگار رسم می‌کنید.
- یک خط عمود از مرکز دایره رسم می‌کنید و این خط را به چهار قسمت مساوی تقسیم می‌کنید. ( نقاط میانی شعاع‌های عمود دایره را پیدا کنید.)
- این بار پرگار را به مرکزیت دو نقطه‌ی میانی شعاع‌ها بگذارید و دو دایره رسم کنید. ( دو دایره‌ی درونی دقیقاً مماس به یکدیگر هستند.)
- در ادامه شما می‌توانید خطوط بیرونی بته‌جقه را از میان محیط دایره‌ی بزرگ و دو محیط دایره‌ی کوچک مشخص کنید.